Każdego roku diagnozuje się nawet 10 milionów nowych zachorowań na cukrzycę. Jednym z najpoważniejszych powikłań tej choroby jest zespół stopy cukrzycowej, który – jak się szacuje – dotyczy nawet 10 procent diabetyków. Brak właściwej terapii może prowadzić nawet do konieczności amputacji kończyny.
Co to jest stopa cukrzycowa?
Zespół stopy cukrzycowej jest powikłaniem w przebiegu wieloletniej cukrzycy. Tym mianem określa się szereg zmian chorobowych o różnym stopniu zaawansowania, powstających w wyniku uszkodzenia nerwów oraz naczyń krwionośnych dolnych – takich jak owrzodzenie, infekcja lub zniszczenie tkanek głębokich stopy z obecnością cech niedokrwienia lub neuropatii.
Przyczyny wystąpienia zespołu stopy cukrzycowej
Do rozwoju zespołu stopy cukrzycowej przyczyniają się zazwyczaj zaburzenie ukrwienia kończyny, uszkodzenie nerwów, zaburzenie czucia.
Czynniki ryzyka stopy cukrzycowej
Za czynniki ryzyka rozwoju stopy cukrzycowej uważa się między innymi:
- długotrwałą cukrzycę,
- neuropatię cukrzycową (uszkodzenie obwodowego układu nerwowego),
- mikroangiopatię (zmiany w małych naczyniach krwionośnych),
- makroangiopatię (zmiany w naczyniach krwionośnych o dużym i średnim kalibrze),
- destrukcję układu kostno-stawowego,
- deformacje stopy,
- dysfunkcje stopy,
- powtarzające się mikrourazy (na skutek podejmowanej aktywności fizycznej czy w rezultacie noszenia niewygodnego obuwia),
- uszkodzenia termiczne (w wyniku gorących kąpieli stóp lub ich odmrożenia),
- nieprawidłowo przeprowadzone zabiegi pielęgnacyjne takie jak obcinanie paznokci,
- hiperglikemię (stan podwyższonego stężenia glukozy w surowicy krwi),
- zaburzenia gospodarki lipidowej,
- insulinooporność (zmniejszenie wrażliwości tkanek docelowych na działanie insuliny),
- nadkrzepliwość krwi (skłonność do występowania zmian zakrzepowych w układzie krążenia),
- nadciśnienie tętnicze,
- dysfunkcję śródbłonka naczyń (przedkliniczny etap rozwoju miażdżycy),
- nieprawidłowe odżywianie.
Objawy zespołu stopy cukrzycowej
Pierwsze objawy zespołu stopy cukrzycowej – zaburzenie czucia, nacisku, bólu, temperatury i wibracji – niekiedy trudno zauważyć. Mimo to, jeśli diagnoza zostanie postawiona wcześnie, ryzyko wystąpienia powikłań w postaci owrzodzeń i późniejszych amputacji znacznie się zmniejsza.
Zespół stopy cukrzycowej nie ma jednorodnego obrazu klinicznego, więc ze względów praktycznych wyróżnia się następujące odmiany stopy cukrzycowej:
- typ neuropatyczny (65%) – stopa ciepła, różowa, wyczuwalne tętno na tętnicach stopy, zaburzenia czucia, sucha stopa, hiperkeratoza na stopach w miejscach nacisku, zmniejszenie potliwości, zanik mięśni, osłabione odruchy ścięgniste, obrzęk stopy, owrzodzenia na podeszwach, palce młoteczkowate, wysoki łuk sklepienia podłużnego, zniekształcenia stawów typu Charcota;
- typ niedokrwienny (10%) – stopa zimna, blada, widoczne zmiany troficzne, brak tętna na tętnicach stopy, chromanie przestankowe, znaczna bolesność, możliwa przeczulica, sucha stopa, zmniejszenie potliwości, obrzęk stopy, owrzodzenia na grzbietowych, obwodowych częściach stopy i na krawędziach;
- typ niedokrwienno-neuropatyczny, czyli mieszany (25%) – objawy związane zarówno z neuropatią, jak i zmianami naczyniowymi.
Dokładniejszej charakterystyce stopy cukrzycowej służy między innymi sześciostopniowa klasyfikacja Wagnera, gdzie stopień 0 oznacza stopę wysokiego ryzyka (czyli stopę w krótkim czasie zagrożoną powstaniem owrzodzenia), a stopień 5 – rozległą martwicę ze wskazaniem do amputacji kończyny.
Leczenie zespołu stopy cukrzycowej
Ponieważ zespół stopy cukrzycowej nie ma jedynej przyczyny, a terapia wymaga jednoczesnego leczenia zarówno ogólnoustrojowego, jak i miejscowego, leczenie musi być wielokierunkowe, a w cały proces leczenia stopy cukrzycowej powinni być zaangażowani specjaliści: diabetolog, fizjoterapeuta, podolog, ortopeda itp. Podstawą leczenia stopy cukrzycowej jest wyrównanie stanu metabolicznego: normalizacja glikemii (wskaźnik określający stężenie glukozy we krwi), ciśnienia tętniczego, dyslipidemii (zaburzony poziom tłuszczów we krwi), zmniejszenie nasilenia agregacji – czyli zlepiania się – płytek krwi.
Niezbędna wydaje się modyfikacja stylu życia, a zwłaszcza:
- normalizacja masy ciała,
- zaprzestanie palenia tytoniu
- rezygnacja z picia alkoholu,
- ścisłe przestrzeganie diety cukrzycowej,
- podjęcie uzgodnionej z fizjoterapeutą aktywności fizycznej.
Chorzy z zespołem stopy cukrzycowej wymagają okresowego lub stałego podskórnego podawania insuliny (insulinoterapia), ponieważ stan zapalny nasila insulinooporność. Działanie zmierzające do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi (leczenie hipotensyjne) powinno utrzymywać wartości ciśnienia poniżej 140/90 mmHg. U chorych z cukrzycową chorobą nerek (nefropatia) zaleca się utrzymywanie ciśnienia poziomu poniżej 130/80 mmHg. Aby znormalizować stężenie cholesterolu we krwi – całkowitego do poziomu poniżej 175 mg/dl, a frakcji LDL poniżej 100 mg/dl (a u osób z chorobą niedokrwienną serca nawet poniżej 70 mg/dl) – leczenie farmakologiczne musi być wspierane stosowaniem diety cukrzycowej.
Jeśli chodzi o terapię bólu wynikającego z zakażenia, to przede wszystkim usuwa się tkanki martwicze i stosuje antybiotykoterapię, a krótkotrwale również niesteroidowe leki przeciwzapalne. W terapii stopy cukrzycowej o charakterze niedokrwiennym jedyną metodą ograniczenia dolegliwości bólowych są działania poprawiające krążenie obwodowe (leczenie rewaskularyzacyjne). Do momentu przeprowadzenia zabiegu stosowane są leki takie jak paracetamol czy tramadol, a gdy i one nie dają efektu – również opioidy.
W sytuacji wystąpienia ogólnoustrojowych cech zakażenia, gdy pacjent jest niestabilny hemodynamicznie (ciśnienie tętnicze poniżej 90 mmHg, tętno poniżej 40 uderzeń na minutę, zaburzenia świadomości, utrzymujący się ból wieńcowy, drgawki, omdlenie), ma objawy niewydolności serca, a kończyna wykazuje cechy niedokrwienia, martwicy, jedyną opcją ratującą życie chorego jest natychmiastowa amputacja.
Profilaktyka stopy cukrzycowej
Podstawą profilaktyki zespołu stopy cukrzycowej jest regularna kontrola i samej cukrzycy, i chorób towarzyszących oraz prowadzenie zdrowego stylu życia. Otyłość lub nadwaga muszą zostać zredukowane, tak by masa ciała osiągnęła prawidłowe wartości. Powinno się unikać spożywania cukrów prostych (słodycze, cukier, miód, słodkie owoce, jasne pieczywo, biały ryż, makaron pszenny), które należy zastąpić węglowodanami złożonymi (pełnoziarniste produkty zbożowe). Aby ograniczyć spożycie cholesterolu i tłuszczów nasyconych, warto wykluczyć z diety tłuste produkty mleczne, mięso, masło, olej kokosowy i palmowy. Należy całkowicie zrezygnować z picia napojów alkoholowych oraz palenia wyrobów tytoniowych.
Ponieważ u cukrzyków wszelkie rany goją się dużo trudniej, szczególną uwagę należy przykładać do zapobiegania ich powstawaniu. Odpowiednia pielęgnacja skóry sprowadza się do dbania o utrzymanie właściwego poziomu nawilżenia i natłuszczenia, co zapobiegnie jej pękaniu. Obuwie powinno być wygodne, wykonane z oddychających materiałów, dobrze dopasowane do stopy, by jego noszenie nie powodowało odcisków ani otarć. Należy zrezygnować z noszenia obuwia z wąskimi czubkami oraz na obcasie. Dodatkowo warto sprawdzać buty przed założeniem, żeby wykluczyć obecność ciała obcego (choćby kamyka czy podwiniętej wyściółki). W razie niepoprawnej pozycji stopy podczas chodzenia zaleca się noszenie specjalnych wkładek ortopedycznych wykonanych na indywidualne zamówienie. Skarpetki powinny być wykonane z naturalnego włókna i pozbawione ściągacza. Po każdorazowym ich zdjęciu, dobrze jest obejrzeć stopy, by się upewnić, że nie pojawiły się na nich żadne rany. Stopy powinno się myć w letniej, nie gorącej wodzie i unikać ich długotrwałego moczenia. W żadnym wypadku nie wolno używać metalowej tarki do pielęgnacji pięt, należy też zachować ostrożność przy obcinaniu paznokci. Aby nie dopuścić do powstania mikrourazów stopy w wyniku nieprawidłowo przeprowadzonych zabiegów pielęgnacyjnych, najlepiej korzystać z regularnych zabiegów wykonywanych przez wykwalifikowanego podologa.
Domowa pielęgnacja stopy cukrzycowej
Domowa pielęgnacja stopy cukrzycowej powinna się sprowadzać do jak najczęstszej kontroli stóp, codziennego ich mycia, dokładnego osuszania, natłuszczania, unikania mikrourazów, noszenia bawełnianych skarpet, rezygnacji z chodzenia boso oraz kontaktu z gorącymi przedmiotami i płynami. Jeśli chodzi o aktywność fizyczną, lepiej podejmować tylko umiarkowany wysiłek ściśle według zaleceń fizjoterapeuty.
Źródła:
Magdalena Ciupińska, Zespół stopy cukrzycowej, [w:] Podologia, pod red. M. Klamczyńskiej i M. Ciupińskiej, Warszawa 2020, s. 101–108.
Waldemar Karnafel, Profilaktyka stopy cukrzycowej praktyczne rady, Warszawa 2018.
Waldemar Karnafel, Zespół stopy cukrzycowej, Warszawa 2013.
Agnieszka Slut, Stopa cukrzycowa – objawy, przyczyny powstawania, leczenie stopy cukrzycowej, www.aptekaolmed.pl.
